تاریخچه

با توجه به مطالعات باستان شناسی و تاریخی سابقه ی سکونت در این نقطه از ایران زمین به هزاره ی دوم و سوم پیش از میلاد باز می گردد. بعدها تمدن هایی در این سرزمین شکل گرفت که هنوز آثاری از آن ها در تپه های باستانی و نقاط مختلفی از این سرزمین وجود دارد . که خود حکایت از رد پای اقوام مختلف است.
آثار دوره ی ایلامی و ماقبل تاریخ که در تپه های باستانی قیجه، گل محمد، امامزاده عبدالله و عباسلو ساوه، مناطق باستانی بالا و پایین مشهد زلف آباد تفرش، تپه ی چلبی ساروق اراک کشف شده، نشان از سکونت و قدمت اقوام ایلامی در منطقه استان مرکزی دارد.
بر پایه ی منابع تاریخی، استان مرکزی در هزاره ی نخست پیش از میلاد جزء ایالات ماد بزرگ بود که به تمام بخش مرکزی و غربی ایران را در برمی گرفته و از کانون های قدیم استقرارهای انسانی در فلات ایران به شمار می رود.
در زمان سلوکیان این منطقه، به ویژه بخش شمالی آن (دهستان خورهه) مورد توجه یونانی ها قرار گرفت. در زمان خسرو پرویز ساسانی، ایران به چهار بخش به نام های باختر (شمال)، خورآیان یا خورآسان (مشرق)، نیمروز (جنوب) و خوربَران یا خوروَران (مغرب) تقسیم می شد. استان مرکزی در قلمرو خوربران قرار داشت.
 در سده های نخستین اسلامی این منطقه به نام «ایالت جبال» یا «قهستان» تغییر نام داد. این منطقه در سده ی دوم هجری قمری همراه با همدان، ری و اصفهان به نام «عراق عجم» معروف شد. در آغاز سده ی چهارم هجری قمری، خورهه به عنوان یکی از شهرهای معروف ایالت جبال بود.
در روزهای پایانی همین سده، تفرش به عنوان کانون درجه اول شهری و محلات، خورهه و خمین به عنوان کانون های مبادله ی درجه دوم مطرح بودند. شهرهای مذکور در دوره ی صفوی نیز آباد و فعال بودند. در دوره ی قاجار هسته ی مرکزی اراک فعلی روی به آبادانی نهاد.
در چند دهه ی اخیر با توسعه ی راه آهن و احداث کارخانجات متعدد، به مرور چهره ی این منطقه عوض شد و بعد از تقسیمات جدید کشوری و ایجاد استان تهران و مرکزی، این استان به مرکزیت اراک به وجود آمد.




استان مرکزی از شمال به استانهای تهران و زنجان و از مغرب به استان همدان و از جنوب به استان اصفهان و لرستان و از شرق به استانهای اصفهان و تهران محدود است.
استان مرکزی با مساحتی معادل 29127 کیلومترمربع، یک ممیز هشتاد و دو صدم درصد از کل مساحت کشور را در برگرفته است.
استان مرکزی تقریباًدر مرکز ایران بین 33 درجه و 30 دقیقه و 35 درجه و 35 دقیقه عرض شمالی و 48 درجه و57 دقیقه و 51 درجه طول شرقی از نصف ‌النهار گرینویچ قرار گرفته است. استان مرکزی که از یک طرف در کویر مرکزی و از طرف دیگر در محل زاویه چین خوردگی البرز و زاگرس واقع شده است دارای آب و هوائی متنوع است. در مناطق کوهستانی ریزشهای جوی اغلب بصورت برفی و در مناطق کم ارتفاع بیشتر بصورت باران ظاهر می‌شود.
تقسیمات سیاسی استان: طبق آخرین تقسیمات کشوری استان مرکزی دارای 12 شهرستان، 23 بخش، 33 شهر و 66دهستان و1342 روستا می‌باشد 46 آبادی خالی از سکنه است. مرکز این استان شهر اراک و شهرستان های تابعه آن آشتیان، تفرش، خمین، خنداب، دلیجان، زرندیه، ساوه، شازند، فراهان، کمیجان و محلات است.
پهناورترین شهرستــان این استان، شهر اراک با مساحتی حدود 5595 کیلومتر مربع و کم وسعت‌ترین آن شهرستان آشتیان با مساحت 1236 کیلومتر مربع می‌باشد.


زبان

بیشتر مردم استان مرکزی به زبان فارسی سخن می گویند. گویش های زبان فارسی مانند لری و لکی (در میان ایل کلهر) و وفسی نیز در این استان دیده می شود. همچنین در بسیاری از روستاهای اطراف مناطقی مانند اراک، سربند و ساوه و شهرهایی مثل شازند و خنداب با مخلوطی از زبان ترکی با زبان های محلی مانند آذربایجانی و ترکی خلجی سخن می گویند.
زبان راجی نیز در مناطقی از دلیجان و محلات و نراق استفاده می شود که ریشه ی واژه های آن مادی است.
زبان تاتی نیز در برخی بخش ها مانند شرا، کزاز و سربند هنوز کاربرد دارد.
زرتشتیان استان مرکزی نیز گویش خاص خود را دارند که خود آن را دری می خوانند و بسیار نزدیک به گویش کرمانی است.
مسیحی های ارمنی و یهودیان (کلیمیان) نیز به جز زبان فارسی از زبان های خاص خود نیز بهره می برند.

مذهب

پیش از حمله ی اعراب به ایران مردم این استان همانند سایر ایرانیان، دین زرتشتی داشته و یکتا پرست بوده اند وجود آتشکده های بزرگ، از قبیل آتشکده ی آتشکوه نیم ور، وره در آشتیان، آتشکده ی خورهه در محلات، آتشکده ی برزو در راهجرد در شمال شرقی اراک، آتشکده ی آذرگشسب در فراهان و آتشکده های دیگر در شهرهای این استان دلیل بر این ادعا است.
هم اکنون 99 % جمعیت استان مرکزی را مسلمانان و مذهب شیعه ی دوازده امامی تشکیل می دهند. کمتر از 1 % از جمعیت شهرستان اراک و شازند نیز مسیحیان ارمنی (گریگوری) هستند و به جز آن، شمار معدودی از جمعیت این استان نیز زرتشتی و عده ای کمتری نیز کلیمی (یهودی) می باشند.


آب و هوا

استان مرکزی دارای آب و هواهای نیمه بیابانی، معتدل کوهستانی و سرد کوهستانی است. این استان تحت تاثیر جریان فشار زیاد آسیای مرکزی، برف و سرمای زیاد، جریان فشارهای اقیانوس هند همراه با طوفان های گرد و خاک، جریان اقیانوس اطلس و دریای مدیترانه همراه با رطوبت و باران قرار دارد.
به علت تنوع آب و هوایی، میزان رطوبت هوا و باران نیز در شهرستان های استان متفاوت است. ریزش های جوی در مناطق کوهستانی، اغلب به صورت برف و در مناطق کم ارتفاع بیشتر به صورت باران ظاهر می شود. شمال استان در ناحیه ی سربند جزء کم باران ترین نواحی و بلندی های شازند در جنوب غرب، از پر باران ترین مناطق استان به شمار می آیند.
استان مرکزی از اردیبهشت تا شهریور دمای مناسبی برای سفر و جهانگردی دارد.






استان مرکزی پایتخت مفاخر و مشاهیر ایران

 از ناموران استان مرکزی می توان به : بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی امام خمینی رحمت الله علیه، آیت الله اراکی، آیت الله آقا نورالدین حسینی، ملا احمد نراقی و هزاران چهره ی سرشناس تاریخی ایران زمین اشاره کرد.
از ناموران استان مرکزی می توان به : بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی امام خمینی رحمت الله علیه، آیت الله اراکی، آیت الله آقا نورالدین حسینی، ملا احمد نراقی، ملا مهدی نراقی، آیت الله حاج آقا محسن عراقی، ابوعبدالله آبی، میرزا حسن آشتیانی، سلمان ساوجی، ادیب الممالک فراهانی، دکتر محمد مصدق، احمد قوام، قوام الدوله، میرزا یوسف مستوفی الممالک، مشیر الدوله، وثوق الدوله، فخرالدین عراقی، ادیب الممالک فراهانی، میرزا ابوالقاسم قائم مقام، عباس اقبال آشتیانی، میرزا تقی خان فراهانی (امیرکبیر)، میرزا حسن خان وزیر نظام (برادر امیر کبیر)، قائم مقام فراهانی، پرفسور محمود حسابی، دکتر مصطفی چمران، عباس سحاب تفرشی، احسان نراقی، دکتر محمد قریب، فروغ فرخزاد، پروین اعتصامی، محمد رضا آشتیانی، محمد علی اراکی، میرزا سید علی اکبر تفرشی، میر فیض الله تفرشی، میر مصطفی حسینی تفرشی، حویزی، ابوالقاسم دانش آشتیانی، محمد رضا درودیان، هادی دلیجانی، شیخ محمد راستین، کربلایی کاظم ساروقی، آخوند حاج ملا فتحعلی سلطان، شیخ علی نخستین، ملا ابوطالب، ملا محمد علی محلاتی، میرزا فضل الله نصیر الاسلامی، سید عبد المجید وفسی، شهید آیت الله هاشمی سنجانی، سعدالملک آبی، محمود آستانه، ارفیع آستانه ای، آقا علی آشتیانی، میرزا موسی آشتیانی، محیط فراهانی، حسن ملکی، علی منصور، محمد استعلامی، ابراهیم دهگان، مرتضی ذبیحی، حبیب الله ذوالفنون، محمد رضا محتاط، میر اسماعیل میرفخرایی، دکتر موسس نیسانیان، ابن ساوجی، بیدل آشتیانی، هوشنگ ترابی، بهاء الدین ساوجی، ابوالحسن فراهانی، میرزا محمد حسن فراهانی ( وفا )، محمد علی مردانی، ابوالحسن ملک، سید علی نجفی زاده، نظامی گنجوی، اویس وفی، عبدالرحمن بین عیسی همدانی، نصیر اهمدانی، محمد آستانه، علی اکبر امینی، کاظم ایرجی، اسماعیل تفرشی، ابوالفضل جلیلی، صابر رهبر، علی حاتمی، فرهاد رستم پور، غلامرضا رمضانی، ابوالفضل جلیلی، آقا علی اکبرخان فراهانی، بهزاد فراهانی، آقا غلامحسین فراهانی، محمود فرهمند، واروژ کریم مسیحی، بهروز مبصری، رضا موسوی زاده، حاتم عسکری، فتحعلی واشقانی فراهانی، احمد بورقانی فراهانی، ذبیح بهروز، ابوتراب حلبی، محمد خرمشاهی، محمد باقر صدرا، سعید قاضی سعیدی، محمد کوهپایه ای، مرتضی هزاوه ایی، باقر موسوی، امیر طوفان (صمصام الملک)، عیسی خان بهادری، حسین فرخی، بهروز مبصری، نظام فاطمی و هزاران چهره ی سرشناس تاریخی ایران زمین اشاره کرد.

مسافت

اراک تا تفرش - 95 کیلومتر
اراک تا خمین - 65 کیلومتر
اراک تا دلیجان - 142 کیلومتر
اراک تا رازقان - 233 کیلومتر
اراک تا ساوه - 152 کیلومتر
اراک تا شازند - 33 کیلومتر
اراک تا غرق آباد - 208 کیلومتر
اراک تا فرمهین - 49 کیلومتر
اراک تا کمیجان - 101 کیلومتر
اراک تا محلات - 115 کیلومتر
اراک تا مامونیه - 195 کیلومتر
اراک تا نیمور - 128 کیلومتر
اراک تا نوبران - 221 کیلومتر
اراک تا نراق - 160 کیلومتر


جاذبه های دیدنی

شهرستان آشتیان
موزه منزل میرزا هدایت وزیر دفتر - منزل معتمد الایاله - امامزاده روستای آهو - منزل عبدالعظیم قریب
  
 
شهرستان اراک
حمام چهارفصل (موزه) - بازار تاریخی - موزه ی صنایع دستی (حسن پور) - سرای مهر - منزل خاکباز - مقبره ی آقانورالدین - هفتاد و دوتن ساروق - پیر مراد آباد - کلیسای مسروب - پارک کلاله - دریاچه ی میغان
    

شهرستان تفرش
امامزاده محمد فم - مسجد شش ناو - امامزاده ابوالعلی - آرمگاه پرفسور حسابی - تکیه ی زاغرم - آب انبار بلور


شهرستان خمین
موزه ی قلعه سالار محتشم - منطقه ی گردشگری بوجه - امامزاده ابوالعلی ریحان - خانه ی امام خمینی - شبستان مسجد جامع - تیمچه ی توکلی - بازار خمین


شهرستان خنداب
روستای اناج، مقبره حضرت امامزاده محمد مسعود
  
 
شهرستان دلیجان
کاروانسرای دودهک - غار چال نخجیر - بازار نراق - آب انبار نراق
    

شهرستان زرندیه
کاروانسرای خشک رود - حمام کلب علی خان خلج - یخچال مهدی آباد


شهرستان ساوه
مسجد جامع - مسجد سرخ انقلاب - اشموئیل نبی - گنبد چهارسوق - امازاده سید اسحاق - روستای چناقچی - قلعه دختر (قیزقلعه) - پل سرخ ده - کاروانسرای باغ شیخ - کاروانسرای آوه - امامزاده سید هارون - بند عباسی (سد الغدیر)
  

شهرستان شازند
امامزاده سهل بن علی - بلاغ حک - پل دوآب - کوه لجور - سراب عباس آباد - سد هندودر - پیست اسکی پاکل رشته کوه های شهباز - غار کیخسرو - عمارت - سراب اسکان
    

شهرستان فراهان
بقعه پیرمرادآباد، امامزاده احمد بن علی، محوطه تاریخی و شهر زیرزمینی ذلف آباد، تکیه تاریخی فرمهین، امامزاده حسن الافطس
    

شهرستان کمیجان
منزل قدیمی دارابی وفس - قلعه ی خاندان بهادری
    

شهرستان محلات
سرچشمه - ستون های خورهه - آتشکده ی آتشکوه - یخچال نیم ور - باغات گل - گلخانه ی کاکتوس - آبگرم محلات